Торт тулик мал туралы
Төрт түлік — Уикипедия
Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Төрт түлік – мал: түйе, жылқы, қой, сиыр. Қазақ халқы осы төртеуін төрт түлік деп атаған. Ауыз әдебиетінде “төрт түлік малды құрадың” деген тіркес жиі кездеседі. Бұл дәулетіне сәулеті сай адамдарға арналып айтылған. Мысалы, “Байбөрі деген бар екен, Байбөрі малға бай екен, Төрт түлігі сай екен...” (“Алпамыс батыр” жырынан). Халық төрт түліктің әрқайсысының сақтаушы иесі бар деп ұғынып, оларды ойсылқара, қамбар ата, шопан ата, зеңгі баба деп атаған. Төрт түлікті кейде жұп (аша, айыр) тұяқ, тақ (тік) тұяқ деп те атайды. Қазақ төрт түліктің ішінде түйе малын байлық ретінде де, көлік ретінде де, азық ретінде де қатты қастерлеген. “Нар жолында жүк қалмас” деген мәтел осының айғағы. “Ат – ердің қанаты”, “Мінсең – көлік, жесең – ет” деп жылқы малын да аса жоғары бағалаған. Сондай-ақ қой мен ешкі, сиыр малының да өзіне тән ерекше қасиеттері болатынын ұмытпаған.
Көшпелілердің, оның ішінде қазақтың төрт түлік малдың ішіндегі қастерлеп, пір тұтатыны – жылқы. Жылқы көшіп-қонуға төзімді әрі ыңғайлы, қысы-жазы жем-шөп тілемей жайылады.Оның азығы (жемі, шөбі) өзге малдан әлдеқайда асыл.Сол себепті де оның еті де,сүті де денсаулыққа шипалы екендігі ерте кезден – ақ белгілі. Жылқы бетегелі, көделі, селеулі, қауданды жерде жақсы өскен.Қазақ даласының батысында Мұғалжар тауынан басталып, Сарыарқаны қуалай отырып, аяғы Батыс Сібірге тірелетін кең өлкесінде жылқы малы көп өсірілген. Қазақтың жылқымен қатар ұстаған малы – түйе.Қазақта «Түйелі бай қонады сортаңды алып» деп басталатын өлең бар.Бұлай деудің себебі, ертедегі түйелер байлар суы тұзды көлдердің, теңіздердің, өзендердің бойларына, өсімдігі ащы, сортаң жерлерге қонатын болған. Түйе-жүк көлігі.Көшпелілердің, солардың ішінде қазақтың, ғасырлар бойы көбінесе жүгін көтерген мал-түйе.Оның ішінде ең төзімдісі әрі мықтысы – жалғыз өркешті нар.қазақтың «Нар жолында жүк қалмайды»деуі содан.Түйе жолға да шыдамды.Оның жейтін ащыларының ішінде тұз да бар. Түйенің етін бұл түлікті бақпайтын ел ұнатпайды, ал бағытындары оған құмар.Түйенің түбіті мен шудасы қымбат саналады:түбіттен иіріп тоқыған киім ең жылы, ең төзімді болады;шудадан жіп, арқан еседі. Түйенің сүті де асыл. Одан ашытатын қышқылтым сусынды Батыс Қазақстанда «шұбат», Түркістан жағында «қымыран» деп атайды.Ғылымның дәлелдеуінше, шұбаттың дәрілік қасиеті қымыздан да артық саналады. Қой да көшпелі елдердің ерте заманнан малданған түлігінің бірі.Ол әрі киім, әрі тамақ.Киім дегенде, оның жүнінен гөрі ертедегі көшпелі халыққа терісі қымбат болған. Өйткені қыс, күз айларында жылы киім керек.Оған илеген қой терісінен тігілген ішік, тон, тұлыптан жылы киім табылмайды.Қазіргі кездегі «дубленка»аталатын сәнді тон да осы қой терісінен жасалады. Ал жүнінен неше түрлі асыл жүн маталар тоқылады.Ол үшін биязы жүнді қойлар өсіріледі.Қазақ қойының жүні киіз басуға, кілем тоқуға, байпақ, пима дайындауға жұмсалады.Негізінен қойдың азықтық және киімдік пайдасы жылқы мен түйе түліктерінен артық.Онымен бірге қой малы көшіп-қону кезінде ұзақ жол жүрістеріне шыдамды болып келеді.Жеп-шөпті онша талғамайды.Тіпті өсімдігі ащылы болып келетін құм мен шөлде де қойдың теріп жейтін азығы көп. Ешкі де сондай.Қой мен ешкі көне заманнан бері бірге жайылып, бірге жусап келеді.Қойды отты-сулы жерлерге ешкінің серкесі бастайды. Ешкі мен қойдың сүтінен ұйытқан айран да, қайнатқан құрт пен ірімшік те қазақтың сүйікті асы. Ешкінің түбітінен ең жақсы шәлі тоқылады,оның қылшығынан есілген жіп пен арқан жылқы қылынан соң ең берігі саналады. «Ангор ешкісі» деп аталатын асыл тұқымды ешкілердің жүні өте құнды. Мал шаруашылығындағы тағы бір түлік-сиыр.Ертедегі көшпелі қазақтар сиырды аз малданған.Өйткені сиыр малы қөшіп-қонудың талабына сай келмей, отырықшылыққа ауысқаннан кейін ғана көбейген... Сиыр малы айрықша бағуды тілемейді, өріске өзі кетіп,мезгілінде өзі қайтып келеді.Қыс айларында сиыр тек қорада ғана күтіледі.Сондықтан басқа малдарға қарағанда ол күтімді көбірек керек етеді.
[1]
- ↑ «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том
Tort_tulik_mal
Тіркелу
Қош келдіңіз! Өз аккаунтыңызға кіруіңізді сұраймыз
Қолданушы аты
Кілтсөз
Кілсөзімді ұмыттым ТіркелуТіркелу
Қош келдіңіз! Аккаунт тіркеңіз
Поштаңыз
Қолданушы аты
Кілтсөзіңіз поштаңызға жіберілді
Кілтсөзімді ұмыттым
Кілтсөзді қалпына келтіру
Поштаңыз
Кілтсөзіңіз поштаңызға жіберілді
.Prezıdentke aldaǵy bes jyldyqta AÓK-ti damytýdyń Ulttyq josparyn ázirleý barysy týraly baıandaldy
2020 июлы 27 казан 18:50
НУР-СУЛТАН. QazAqparat - Президент Qasym-Jomart Toqaev Aýyl sharýashylyǵy mınıstri Saparhan Omarovty qabyldady, dep habarlaıdy QazAqparat Aqordanyń baspasóz qyzmetine silteme jasap.
Memleket basshysyna elimizdegi agroónerkásip kesheniniń qazirgi jaǵdaıy jáne bıylǵy 9 aıdyń ishinde mınıstrlik atqarǵan jumystardyń qorytyndysy týraly esep berildi.
Aýyl sharýashylyǵy mınıstri jyl basynan beri aýyl sharýashylyǵyndaǵy ishki ónimniń kólemi 5 paıyzǵa artyp, 4,4 trıllıon teńgeni quraǵanyn, al azyq-tge Sondaı-aq mınıstr aýyl sharýashylyǵynyń negizgi kapıtalyna jáne azyq-túlik óndirisi salasyna tartylǵan ınvestıtsııalardyń kólemi 15 paıyzdan artyp, 445 mıllıard tenanyıden as.
Сапархан Омаров Касым-Жомарт Токаевка ımportty almastyrý saıasatyn júzege asyrý barysy týraly málimet berdi. Mınıstrdiń aıtýynsha, búginde taýardyń alty baǵyty boıynsha ımportqa táýeldilik baıqalady. Úkimet bekitken josparlardy oryndaý arqyly úsh jyl ishinde ımportty almastyrý máselesin sheshýge bolady.
Sonymen qatar Prezıdentke qus tumaýynyń taralýyna qatysty problemanyń sheshilgeni týraly aıtyldy. Mınıstr usynǵan málimetterge sáıkes atalǵan aýrýdyń taralýy tolyǵymen joıylǵan, qustardyń ólim-jitimi boıynsha tólenetin ótemaqy máselesi tıisti vedomstvonynda baqyla.
Aýyl sharýashylyǵy mınıstri aldaǵy bes jyldyqta agroónerkásip keshenin damytýdyń Ulttyq josparyn ázirleý barysy týraly baıandady. Atalǵan jobany iske asyrý ishki naryqty áleýmettik mańyzy bar azyq-túlik taýarlarymen qamtamasyz etýge múmkindik beredi.
Kezdesý sońynda Qasym-Жомарт Токаев Saparhan Omarovqa qaıta óńdelgen оним eksportyn arttyrýǵa, aýyl sharýashylyǵyndaǵy Енбек ónimdiligin joǵarylatýǵa, elimizdiń sharýalary óndirgen taýarlar Ушин jańadan ótkizý naryqtaryn ashýǵa JANE veterınarııa salasyndaǵy baqylaýdy kúsheıtýge qatysty birqatar tapsyrma Berdi.
.
TRT TÚLIK MALDY TGENDEÝ
Jasyl jaıylymdar 3 mıllıon gektarǵa ulǵaımaqMal sharýashylyǵynan osy kúnde asa qomaqty qarjy taýyp otyrǵan memleketter bar desek te, óz elimizde ata-baba kásibin eki qolǵa ermek etýdi jańa zamandastarymyz mensine qo. Qazaqstan ekonomıkasynyń бир kezderi basty tyreýishine aınalǵan mal sharýashylyǵy sońǵy jyldary múlde quldyraǵany qupııa emes. Типти, «90 jyldardyń deńgeıine jete almaı otyrǵan kúnimiz bar» дейди Айыл шариашылыǵы миністри Акилбек Куришбаев.Osy oraıda Parlamenttegi "Úkimet saǵatyna" kelgen Aýyl sharýashylyǵy mınıstri Aqylbek Kúrishbaev mal basyn kóbeıtýdi qolǵa alǵanyn aıtyp, súıinshi jańalyqtarymen bólisti.
Úkimet saǵatynda Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi qazaq jaılaýyn 3 mıllıon gektarǵa ulǵaıtýdy usynyp otyr. Álbette, shekara asyp, shet eldiń jerlerin paıdalanýdan aýlaqpyz deıdi mınıstrlik. "Jaıylymdyq jerlerdiń jaǵdaıy máz emes. Búgingi tańda jaıylymnyń 48 mıllıon gektary tozǵan, Bul 1991 jylǵy kórsetkishten 2 ese kóp jáne olardy qalpyna keltirý jumydystarymen.Daqyldyq jaıylymdar qurý máselesi umyt qalǵan ", - dedi mınıstrlik basshysy. Osylaısha sýarmaly jerlerdi qaıta qalpyna keltirip, taýly aımaqtardaǵy kógaldardlaııııı
- Мал шарйашылыǵын дамыты úshin jaıylymdyq jerlerdiń múmkinshiligin barynsha qoldaný boıynsha keshendi sharalar qabyldaý qajet. Onyń ishinde, tozǵan jaıylymdardy sýlandyrý jáne qalpyna keltirý esebinen 3 млн. Грн. gektardan astam jańa jaıylymdyq jerlerdi sharýashylyq aınalymyna engizýdi usynamyz, - деди Акилбек Куришбаев.Esten tys qalan jaıylymdardy qoldaný arqyly mal sharýashylyǵynyń áleýetin kóterý eń alǵashqy másele bolyp qalýda.
Aıtqandaı, áli de "bıo" azyq-túlik túrlerin qoldanyp otyrǵan elimizge batyseýropalyqtardyń kóńili aýyp otyrǵan kórinedi. Azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etýde elimizdiń birqatar beldi máselelerdi sheship kele jatqany belgili. Sondyqtan "bıoónimge" qol jetkizýdiń eń basty tarmaǵy - мал sharýashylyǵyn damytý bolyp tabylady. "Biz úlken kólemdegi tabıǵı jaıylymdardy sharýashylyqqa paıdalaný arqyly arzan jáne eń bastysy, ekologıııalyq taza mal sharýashylyǵy ónimin óndirý kólemin eselep arttyra alamyra!" - dedi mınıstr.
Iá, bul keshtegi "súıinshiniń" biri - "Mal sharýashylyǵyn ulttyq jobaǵa aınaldyrý" usynysy boldy. Aqylbek Kúrishbaev myrza osyndaı bastamany qol aa alyp, ımport jáne eksportta mal sharýashylyǵy ónimderine suranystyń kúrt artqanyn aıtyp otyr. Ásirese, bııazy júndi qoılardyń suranysy óte joǵary. Mınıstrdiń málimdeýinshe, aldaǵy jyldary qazaq qoıynyń úshten biri bııazy júndi bolmaqshy. "Qoı sharýashylyǵynyń asyl tuqymdyq bazasyna keler bolsaq, munda negizgi basymdylyq onyń bııazy júndi baǵytyna beriletin bolady.Qazir qoıdyń jalpy sanynyń 18% -y - bııazy júndi. 2015 jylǵa deıin muny 30% -ǵa deıin jetkizý kózdelgen ". Oǵan qalaı qol jetkizýge bolady?" Júnniń ónimdiligin jáne sapasyn avstralııalyq qoılardyń qanyn quıýýıı arqynizý kózdelgen.
Sońǵy jyldary mal sharýashylyǵyna qaraǵanda ekonomıkanyń basqa salalaryna basa kóńil bólinip keldi. Dese de, jekeleı sharýa qojalyqtary búginde jaqsy damyan. Ata kásipten asyp túse almaıtynyn túsingen shaǵyn kásipkerler asyltuqymdy mal ósirýdi, bııazy júndi, etti mal ósirýdi alǵa qoıyp, Jeke Sharýa qojalyqtaryn damytyp otyr.Asyl tuqymdy mal sharýashylyqtarynyń sany 37% -a kóbeıgen. Asyl tuqymdy mal sanynyń úlesi 2-3 esege artty. «Burynǵy josparly Ekonomika zamanynda elimizdiń мал sharýashylyǵy aıtarlyqtaı deńgeıge deıin kóterildi. Keıin эль ekonomıkasy naryqtyq qatynastarǵa kóshken отпели kezeńde мал sharýashylyǵy qatty quldyrap Ketti. 1990-2000 jyldary aralyǵynda мал Басы орта eseppen 56 paıyzǵa azaıyp, óndiriletin ónimderdiń mólsheri 86,5 paıyzǵa kemidi. Асыл tuqymdy mal sharýashylyqtardyń sany 3 esege, al ondaǵy mal basy 17 esege azaıdy.Jumys istep turǵan 62 qus fabrıkasynyń jartysyna jýyǵy óz jumystaryn toqtatty "dedi Aýyl sharýashylyǵy mınıstri.
Мысалы, осы ýaqyt aralyǵynda mal basy orta eseppen 44 paıyzǵa ósti. Mal ónimderin óndirý kólemi de osy deńgeıge deıin kóterildi. Toqtap qalan 14 qus fabrıkasy óz jumysyn qaıta bastap, 8 jańa óndiris iske qosyldy. Osynyń arqasynda qus etiniń ımport kólemi 70-ten 58 paıyzǵa tómendi. Асыл тукымды мал шариашылыǵы да бурынǵы калпына келе бастаан. Úkimet agroónerkásiptik keshendi damytýdyń aldaǵy 5 jylǵa josparlanǵan salalyq baǵdarlamasyn bekitken.Baǵdarlama boıynsha et jáne sút ónimderin óndirý, qus sharýashylyǵy men bııazy júndi qoı sharýashylyǵyn damytý qarastyrylǵan. 2015 jylǵa qaraı Qazaqstan qus etine degen ishki qajettilikti 70 paıyzǵa deıin óteýi tıis. Qus etiniń ımporty azaıyp keledi, buryndary elimizge 140 myń tonnaǵa deıin taýyq eti ákelinetin bolsa, qazir AQSh-tan tasylatyn qus etiniń ımporty 89 myń tonnaǵa tómendegen. Áıtse de ótken jyly qus etiniń 58 paıyzy syrttan tasylǵan.
Sondaı-aq, aýyl sharýashylyǵynyń osal tustary da eskerilipti.Olar - maldyń genetıkalyq áleýetiniń tómendigi. Ири кара малдардын табынындаǵы асыл тугымды сыырлардын улеси небары 5,6 пайыз, ıaǵnı мал шариашылыǵы дамыǵан старейшины салыстырганда 10 есе аз Búginde, maldardyń shamamen 85 paıyzy - ne óndiris tehnologııasy, ne ónim sapasy joq jeke qosalqy sharýashylyqtarda shoǵyrlanǵan.
Eldegi malǵa aýrýǵa qarsy vakına tegis salynbaǵandyqtan, topalań, qarasan, aýsyl aýrýynan ólip jatady. "Epızootııalyq salaýattylyqty jáne mal sharýashylyǵy óniminiń qaýipsizdigin qamtamasyz etýge baǵyttalǵan is-sharalar jergilikti jerlerde tolyq jáne sapaly oryndalmaıdy.Veterınarııalyq zańnama talaptaryna sáıkes árbir mal basy jylyna 2 ret dıagnostıkalyq tekserýden ótýi qajet. Al biz qarjy resýrstary shekteýli bolǵandyqtan jylyna 1 ret tekserýden ótkizemiz jáne de bul kórsetkishke tek sońǵy 2 jylda jetip otyrmyz "dedi mınıstr.
Aldaǵy kúnderi Óskemende otandyq veterınarııaǵa arnalǵan jeke keńes jınalady. Úkimettiń bul keńesinde birinshi vıe-premer Ómirzaq Shókeev tóraǵalyq etpek kórinedi. Budan bylaı árbir eldimekende AShM stansasy qurylýy múmkin.Aýyl sharýashylyǵyn damytý, мал ónimderin kóbeıtý maqsatynda elimizde 2003-2005 jyldardy "Aýyl jyldary" dep te jarııalady. Alaıda, aıtarlyqtaı nátıje bolmaan sııaqty.
Aqnıet OSPANBAI
.Vıtse-mınıstr durys tamaqtanýdyń tártibi týraly aıtty
2019 июля 24 сентября 12:29
НУР-СУЛТАН. QazAqparat - Densaýlyq saqtaý vıtse-mınıstri Qamaljan Nadyrov elimizdegi azyq-túliktiń sapasy men qaýipsizdigine turaqty baqylaý júrgizý jumystary týraly aıtty, dep hazshqisiparaı.
«2018 jyldan oqýshylardyń tamaqtaný ratsıony boıynsha eldegi mektepterdiń 53 paıyzyna biryńǵaı standart ázirlengen. Bıznes pen mektepterdiń ózara is-qımylyn, qoǵamdyq baqylaý júrgizýdi kózdeıtin mektep ashanalaryn jańǵyrtý jónindegi joba iske asyrylýda. Jalpy bilim beretin mektepterde tátti jáne gazdalǵan sýsyndardy satýǵa tyıym salynǵan. As tuzyn ıodtaý boıynsha, undy jáne basqa da birqatar azyq-túlikterdi mıneraldy-dárýmendik keshenmen baıytý boıynsha is-sharalar júrgizilýde », - deıdi vıtse-mınımanı.
Qamaljan Nadyrovtyń aıtýyna qaraanda, densaýlyq saqtaý salasyndaǵy bıznesti jetildirip, qoǵamdyq densaýlyqty bekemdeý maqsatynda tsıfrlyq tehnologııalardy qir Mysaly, densaýlyqty, taǵamnyń jetkizilýin, sporttyq nysandardy, saýyqtyrý jáne fıtnes-ortalyqtardy baqylaıtyn mobıldik qosymshalar qyzmet etedi. Durys tamaqtanýdy yntalandyratyn jaǵdaı qurý úshin iri saýda sýpermarketterinde «Durys tamaqtanýǵa arnalǵan azyq-túlik» sóreleri uıymdastyrylýda.
«Búgin Qazaqstannyń densaýlyq saqtaý salasy qymbat turatyn statsıonarlyq emdeýden góri aýrýlardyń aldyn alýǵa, qoǵamdyq densaýlyqty basqarýdy kúsheıtý keledi keledi qo.2018 jylǵy medıtsınalyq-sanıtarıııalyq alǵashqy kómek boıynsha elorda deklaratsııasy densaýlyqty profılaktıka arqyly saqtaýdy jáne nyǵaıtýdy basymdyq retinde jarııa etti. Bul qoǵamdyq densaýlyq saqtaý salasynyń negizgi fýnktsııalarynyń biri bolyp tabylady. 2019 jyldyń aqpanynda Memleket basshysy Qazaqstanda qoǵamdyq densaýlyq saqtaý jáne medıtsınalyq-sanıtarıııalyq alǵashqy kómek qyzmetine ketetin shyǵystardy jalpy densa densaýlyónýrýqarta.Zańnama jetildirilýde. Sáýir aıynyń sońyna deıin Úkimettiń qaraýyna Durys tamaqtaný saıasatyn qalyptastyrý sharalary qarastyrylǵan «Halyq densaýlyǵy JANE densaýlyq saqtaý júıesi týraly» Kodeksiniń Jana redaktsııasy engiziletin bolady », - deıdi ола.
Vıtse-mınıstr óz sózinde qazirgi ýaqytta nan-toqash ónimderindegi tuz mólsherin azaıtý baǵytynda jumys júrgizilip jatqanyn atap ótti. Osyǵan baılanysty, óndirýshiler ónimderdegi tuz mólsherin azaıtý úderisine jumylǵan.
«1 keli unǵa nandaǵy tuz mólsherin 5 grammnan 2 gramma deıin azaıtý boıynsha kelisimge keldik.Osyndaı jumysty sút ónimderindegi qant mólsherin azaıtý maqsatynda júrgizý josparlanyp otyr », - дейди Камалжан Надыров.
Aıta ketsek, búgin elordada Qazaqstan, zbekistan, Tájikstan, Túrkimenstan, Qyryzstan, Armenia, Grýzııa jáne Ázerbaıjan Parlamenti depýtattarynyń, densaýlyq saqtaashý, Sımpozıým barysynda balalarǵa arnalǵan durys tamaqtaný júıesin qamtamasyz etý jáne ony basqarýdy jaqsartý úshin ózara is-sharalar jaıly talqylap, olardy bekitetin bolady.
Atalǵan sharany Dúnıejúzilik BUU-nyń Azyq-túlik jáne aýylsharýashylyǵy uıymy men azyq-túlik baǵdarlamasynyń qoldaýymen QR Densaýlyq saqtaý mınıa
.
